مختصری درباره موسیقی ایران باستان
موسیقی از دیرباز به عنوان یک رکن اساسی در زندگی انسان حضور و بروز داشته و از گذشته و زمان هایی دور و به بلندای تاریخ در حوزه های مختلف جوامع بشری کاربرد داشته است . در جشن و پایکوبی ، در غم و جنگ و رزم ، موسیقی به اَشکال گوناگون بخشی مهم و جدایی ناپذیر از زندگی و سلوک جوامع بوده است.
درباره منشا اولین صدا و نوای موسیقیایی یا اولین جوامعی که موسیقی را به کار گرفته اند ، اتفاق نظر دقیق و قابل اتکایی در بین محققان وجود ندارد اما با توجه به اینکه سازهای بادی وکوبه ای از جمله اولین سازهای ساخته دست بشر بوده شاید بتوان تصور کرد در جوار نی زارها و زمانی‌که باد از لابه لا و میان نی‌ها می‌گذشته نواهایی تولید شده که انسان های اولیه را متوجه صدای خوشایندی کرده و به مرور منجر به این شده که انسان به این فکر بیافتد که با این نی ها می تواند صوتی تولید کند . این تصور موجب ساخت سازی مشابه نی شده تا بتوانند از آن برای علامت یا هشدار دادن استفاده نمایند . به این ترتیب همانگونه که بسیاری از پدیده های طبیعی الهام بخش بشر برای اختراع و اکتشاف وسایل ضروری زندگی [1] بوده ، دور از ذهن نیست که صداهای زیبای موجود در طبیعت نیز به ابداع انواع سازها مانند طبل [2] یا امثال آن کمک کرده باشد.
بسیاری از محققان حوزه موسیقی معتقد هستند که اولین نشانه های توجه مردم به موسیقی و استفاده از آن را می توان در حالاتی از جمله وقتی که مردم از حال عادی خارج و دستخوش احساسات می‌گردیدند و صدای خود را بلند می‌کردند و به اصوات کشش و دوامی دلخواه می‌دادند جستجو کرد و یافت.
کارل شتومیف [3] استاد سابق فلسفه دانشگاه برلین تاریخ شروع و آغاز موسیقی را از لحظه‌ای می‌داند که مردم ناگزیر شدند برای تفهیم و تفاهم به اصوات متوسل شوند و به نظر او از همین اصوات است که علم موسیقی به معنای امروزی آن به وجود آمده است.
در ایران نیز موسیقی سابقه ای کهن به قدمت تاریخ بلند این سرزمین دارد . با توجه به تاریخ حدود 7 هزارساله ایران [4] می توان سابقه کاربرد ابزار تولید صوت و موسیقی در این سرزمین را نیز یکی از قدیمی ترین در نوع خود در جهان محسوب کرد . البته موسیقی به آن شکلی که تولید کننده صداهای خوشایند ذائقه بشری و مبتنی بر فواصل موسیقایی باشد بر اساس اسناد موجود تا حدود 3400 سال پیش سابقه دارد که در واقع کهن ترین سند درباره استفاده از موسیقی به شکل گروهی می باشد.
این سند تاریخی یک مُهر است که توسط دو باستان‌شناس از دانشگاه شیکاگو به نام‌های پیناس دلوگاز [5] و هلن کانتور [6] در جریان کاوش های علمی در تپه باستانی چغامیش در خلال سال‌های ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۵ کشف گردید . درگزارش ارائه شده توسط این دو باستان شناس آمده‌است : « این تصاویر با توجه به ارزشی که از نظر هنری و آگاهی ما نسبت به زندگی این دوران دارند از ارزش های والایی برخوردارند و به راستی نخستین یافته‌های بشری هستند که ارزش جهانی دارند . یکی از این نمونه‌ها ، نخستین سندی است که بشر از موسیقی به شکل سازمان یافته دارد . دراین تصویر گروهی نوازنده نشان داده می‌شوند که در حقیقت پیشرو و نخستین شکل ارکسترهای امروزی را مجسم می‌کند . دراین تصویر چنگ بزرگی مشاهده می‌شود که در پشت سر آن نیمرخ نوازنده‌ای در حال زانو زدن دیده می‌شود . فرد دیگری با دست های باز در حال طبل زدن به چشم می‌خورد . نوازنده سوم دو آلت شاخ مانند در دست دارد که نشان میدهد نوازنده در حال نواختن ساز بادی است که احتمالاً بوق میباشد و آن دیگری که در دست دارد ظاهراً نواختنش متفاوت است . نفر چهارم خواننده را در حال آواز خواندن نشان میدهد که دستش را زیر گوشش نهاده، این حالت در آواز خوانی مصر باستان مشاهده می‌شود . این شیوه آواز خوانی هنوز در خاورمیانه متداول است ؛ بنابراین در این تصویر ارکستری را مشاهده می‌کنیم که سازهای زهی ، بادی و کوبه‌ای را در بر دارد و خواننده با آن‌ها همکاری می‌کند . اما این ارکستر گوشه‌ای از صحنه اصلی را نشان میدهد و نوازندگان به جز طبل زن همه به سمت راست چرخیده‌اند . در برابر ، مردی مشاهده می‌شود که روی بالشی نشسته و میزی در جلویش قرار دارد که روی آن خوراکی‌های گوناگون چیده شده است و خدمتکار در حال پذیرایی از اوست . می‌توان چنین پنداشت که این تصویر صحنه‌ای را نشان میدهد که به مراسم مذهبی بستگی دارد. » (1996 : kantor and Delouoaz).
این لوح تاریخی به ما نشان می دهد که موسیقی دستکم در 34 قرن پیش در ایران ، مراحل ترقی را طی کرده و به صورت ارکستری به کار می رفته و بخشی از آیین و باورهای مردمان ایران بوده است تا جائیکه نقش مهمی در مراسمات مذهبی، کار و جشن و سوگواری ها داشته است . اجرای موسیقی به شکل ارکسترال خود بیانگر وجود هارمونی و هماهنگی بین سازها و اصوات موسیقی بوده که همین امر نشان می دهد، ده ها و بلکه صدها سال پیش از ساخته شدن این اثر باستانی نیز موسیقی به شکل پیشرفته ای در ایران وجود داشته و سابقه ای طولانی تر از 34 قرن داشته است اما برای این مدعا در حال حاضر سندی دقیق کشف نشده است.
در آثار فاخر ادب پارسی نیز نشانه های مهمی از کاربرد موسیقی وجود دارد . از جمله در شاهنامه به مواردی برمی خوریم که به نظر نمی رسد دور از واقعیت باشند . یکی از شخصیت های شاهنامه آزاده خنیاگر است که در نوازندگی و خوانندگی مهارت داشته و ملازم دربار بهرام گور بوده و در مراسمات شکار برای او چنگ می نواخته است . داستان او علاوه بر شاهنامه فردوسی در هفت پیکر نظامی نیز به چشم می خورد . [7]
از زمان های پیشتر از تاریخ ساسانیان و در دوره ی هخامنشی نیز روایت های زیادی وجود دارد که موسیقیدانان آن زمان به عنوان یکی از نجبا و حتی در کسوت افراد صاحب نفوذ در ارکان حکومت و در کنار پادشاهان و حکام حضور داشته اند.
« سرودهای رزمی در دوران هخامنشیان نقش مهمی داشتند . کسنوفون نوشته که کوروش بزرگ (بنیانگذار سلسله هخامنشی) از کشته شدن سربازان طالشی و طبری سرودی خواند که بعدها در دوره ساسانیان مراسم سوگ سیاوش خوانده می‌شده‌است. همچنین سرودهای مذهبی نیز در این دوره نقش مهمی داشتند ؛ به گفته هرودوت این سرودها ، بر خلاف سرودهای مشابه در تمدن آشوری و بابلی ، بدون همراهی ساز اجرا می‌شدند . این سرودها غالباً تنالیته‌ای در گام بزرگ داشتند . آوازهای دسته‌جمعی نیز در این دوره رایج بودند که عموماً توسط دختران اجرا می‌شدند . بر اساس آنچه مورخان مختلف نقل کرده‌اند و آنچه در نقش برجسته‌های ایلام یافت شده ، تا دوران هخامنشیان سازهایی شبیه چنگ ، دف ، دهل و شیپور در موسیقی به کار گرفته می‌شده است . » (منظمی ، درویش رضا . 1380 صص 76-78) .
اما شکوفاترین دوران برای هنر و موسیقی دوره ی سلطنت ساسانیان به ویژه در دوره خسروپرویز و بهرام گور بوده است . در این دوران رامشگران و خنیاگران (موسیقیدانان) در بارگاه شاهان ساسانی مقام بالایی داشتند و گاهی رابط بین مردم و دربار می‌شدند.
« در دوره ی ساسانیان که ۴۲۸ سال طول کشید، قریب به ۴۰ پادشاه سلطنت کردند که از این میان ، نقش چهار پادشاه مهم‌تر بود و در زمان آنان تغییرات عمده در اوضاع کشور و نیز در وضع موسیقی و موسیقیدانان پدید آمد . این چهار پادشاه عبارت بودند از اردشیر بابکان ، بهرام گور ، انوشیروان و خسرو پرویز . در دوره ی اردشیر بابکان ، درباریان به هفت صنف تقسیم می‌شدند و رامشگران صنف پنجم بودند . این روال در زمان پادشاهان بعدی هم تداوم دشت اما بهرام گور مقام و منزلت رامشگران و خنیاگران را ارتقا داد و در مرتبه و طبقه ی اول قرار داد . روایت شده که بهرام به رفاه مردمان اهمیت بسیاری می‌داد و اعتقاد داشت مردم باید مانند خود او زندگی کنند ؛ از همین رو سفارش داده بود که دوازده هزار کولی یا لوری (به معنای نوازنده) از هندوستان به ایران وارد کنند تا برای مردم موسیقی بنوازند . تعداد این لوریان (یا لولیان) در برخی منابع دیگر متفاوت ذکر شده (مثلاً در شاهنامه فردوسی ده‌هزار ذکر شده) اما در اصل مطلب بین آن‌ها توافق هست. به هر تقدیر ، جایگاه اعلای موسیقیدانان در دربار توسط جانشینان بهرام گور نیز حفظ شد تا آن که در زمان انوشیروان باری دیگر به شکلی که در زمان اردشیر متداول بود بازگشت . نام این نوازندگان هم به صورت کولی ، کاولی یا کابلی و هم به صورت لوری (اشاره به این که بعداً در لرستان سکنا گزیدند) یا لولی آمده‌است و ریشه ی تاریخی‌شان به دوران هخامنشیان باز می‌گردد که در آن بسیاری از موسیقیدانان این تمدن در منطقه ی هندوستان ساکن بودند » . (صفوت ، داریوش 101:1350) .
چو لوری [8] بیامد به درگاه شاه
بفرمود تا برگشادند راه
به هریک یکی گاو داد و خری
ز لوری همی ساخت برزیگری
دوره ی خسرو پرویز را عده‌ای دوره ی طلایی موسیقی ایران باستان می‌دانند ، اگر چه داریوش صفوت معتقد است که در این دوره جایگاه موسیقیدانان به اندازه ی دوران بهرام گور رفیع نبود . در دوره ی خسرو پرویز موسیقیدانان شاخصی از جمله باربد و نکیسا شکوفا گشتند .
داریوش صفوت با بررسی منابع مختلف ، فهرستی از موسیقیدانان شاخص دوره ساسانیان را به شرح زیر ذکر کرده است و تأکید کرده که اغلب آن‌ها مربوط به دوره خسرو پرویز بوده‌اند.
آزادوار چنگی ، آفرین ، باربد (نام او به صورت «پهلبد» ، «فهلبد» و «باربد جهرمی» نیز آمده‌است . وی نوازنده عود بود و مقام اجتماعی بسیار والایی داشت و مورد علاقه ویژه خسرو پرویز بود) . از دیگر موسیقی دانان می توان به بامشاد ، خار کش ، خسروان ، رامتین : نام وی به صورت رامنین ، رامی و رام نیز آمده است . گفته شده که وی نوعی از ساز چنگ اختراع کرده بود که آن را نیز رام یا رامی می‌نامیدند . سرکش و نکیسا که نوازنده چنگ بود و معلوم نیست که وی ایرانی بوده یا یونانی از دیگر موسیقی دانان و نوازندگان آن دوران بوده اند.
بنابراین می توان دریافت که موسیقی فقط به دربار شاهان و حکام محدود نمی شده و منحصر به خوشی و رفاه آنان نبوده است . بلکه در همه سطوح جامعه موسیقی کاربردی خود را داشته است . در بزم و در رزم و شادی و غم به ویژه در دوران پیش از اسلام موسیقی از نقش و اهمیت ویژه ای در زندگی مردم و جامعه برخوردار بوده است.
البته به جهت تامین امنیت و رفاه و آسایش و تامین زندگی هنرمندان بیشتر در دربار پادشاهان زندگی کرده و حضور داشته اند . در بسیاری از حجاری های زمان هخامنشیان و دوران اولیه ساسانیان رامشگران در سمت راست پادشاهان دیده می شوند که نشان دهنده مقام بالای رامشگران در دربار می باشد.
پاورقی مقاله
[1] مسلماً انسان های اولیه ای که در پی ضروریات زندگی خود بوده اند در ابتدا موسیقی را به عنوان یک ضرورت و شاید برای اعلام خطرات به دیگران استفاده می کرده اند.
[2] صدایی که از نوک زدن دارکوب بر تنه درختان ایجاد می شده می توانسته الهام بخش ساخت اولین طبل ها باشد.
[3] carl stumpf
[4] از هزاره ی دهم تا هفتم پیش از میلاد، نخستین جوامع کشاورزی، در منطقه ی زاگرس در غرب ایران، از جمله چغاگلان، چغابنوت و چغامیش به شکوفایی رسیدند.
[5] pinhas delougaz
[6] Helene Kantor
[7] آزاده در شاهنامه و هفت پیکر سرنوشت متفاوتی دارد. در شاهنامه می خوانیم که یک روز آزاده به جای ستایش دلاوری بهرام، نسبت به آهویی که بهرام شکار کرده، دلسوزی و اظهار همدردی می کند. بهرام رنجیده خاطر شده، آزاده را بر زمین پرت کرد و به شترش اجازه داد تا آزاده را لگدمال کند. نظامی این صحنه را در هفت‌پیکرش جای داده، ولی به جای آزاده، به دختر نام «فتنه» داد و پایان خوشی به داستانش بخشیده است.
[8] در فرهنگ های دهخدا و معین و عمید وسایر منابع به معنای کولی، خواننده و همچنین منسوب به طایفه لور. در هند ایشان را کاولی گویند و در ایران الف را حذف کنند و کولی گویند و شعرا در اشعار لوری و لولی گفته اند.
منابع مقاله :
- حدادی، کامران. 1395 فصلنامه فرهنگ و جامعه. شماره 2.
- صفوت، داریوش.1350پژوهشی کوتاه درباره استادان موسیقی ایران و الحان موسیقی ایرانی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
- منظمی، درویش رضا. ۱۳۸۰گذری بر موسیقی دوران باستان.
- Chogha Mish. Volume 1, The First Five Seasons Of Excavations, 1961-1971, Oriental Institute Publications – Pinhas Delougaz, Helene J. Kantor
دکتر کامران حدادی
دکتری جامعه شناسی فرهنگ ، پژوهشگر و مدرس دانشگاه